Niepłodność – przyczyny, diagnostyka, badania

Niepłodność to stan, w którym zachodzi niemożność zajścia w ciążę mimo regularnego, niezabezpieczonego współżycia przez 12 miesięcy, z przeciętną częstotliwością 3–4 stosunków tygodniowo. To zaburzenie, które w obecnych czasach spotyka coraz więcej osób. Problem dotyczy 10–15% par w wieku reprodukcyjnym, co przekłada się na ponad milion par w Polsce. Przyczyny niepłodności mogą leżeć zarówno po stronie mężczyzny, jak i kobiety, mniej więcej w równych proporcjach. W 35% przyczyna niepłodności leży po stronie kobiety i w tylu samo po stronie mężczyzny, a za 10% odpowiadają oboje. W 20% przypadków nie da się określić jednoznacznej przyczyny. Ze względu na globalny rozmiar problemu Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zalicza  niepłodność do chorób cywilizacyjnych. W przeciwieństwie do bezpłodności, jest ona odwracalnym stanem. Istnieje szereg testów, które można wykonać w celu ustalenia przyczyny problemów z płodnością. Zwykle obejmują badanie fizykalne, analizę nasienia, badania krwi i specjalne procedury.

Przyczyny niepłodności u kobiet

Do najczęstszych przyczyn niepłodności u kobiet zalicza się:

1. Wiek - po ukończeniu 35. roku życia, szansa na poczęcie jest naturalnie o połowę mniejsza niż u 20-latki. A w wieku 41 lat spada ona zaledwie do 4%.

2. Problemy z jajowodami: najczęstszą przyczyną niedrożności jajowodów jest choroba zapalna w obrębie miednicy i przydatków. 

Inne potencjalne przyczyny to:

• aktualna lub przebyta w przeszłości choroba przenoszoną drogą płciową, w szczególności chlamydia lub rzeżączka
• endometrioza lub mięśniaki macicy
• infekcja macicy spowodowana poronieniem
• przebyte operacje

3. Zaburzenia owulacji, które mogą być spowodowane m.in.:  

• brakiem równowagi hormonalnej skutkującej brakiem jajeczkowania
• zaburzeniami odżywiania, tj. bulimia czy anoreksja
• guzem lub torbielą
• nadwagą
• nadużywaniem alkoholu lub narkotykami
• nadmiernym stresem
• intensywną aktywnością fizyczną, która powoduje znaczną utratę tkanki tłuszczowej
• uszkodzeniami i dysfunkcjami okolicy podwzgórzowo-przysadkowej

4. Endometriozę - występuje, gdy komórki wyściełające macicę lub endometrium tworzą się w miejscach poza macicą (np. w miednicy).

5. Przedwczesną niewydolność jajników (POI)

6. Zespół policystycznych jajników (PCOS) - jest częstym problemem hormonalnym, który może wpływać na płodność. To kombinacja policystycznych jajników (diagnozowanych na badaniu ultrasonograficznym) z objawami nierównowagi hormonalnej, takimi jak nieregularne miesiączki, hirsutyzm, trądzik lub przyrost masy ciała.

7. Hiperprolaktynemię - wzrost stężenia prolaktyny w surowicy krwi 8. Mięśniaki - łagodne guzy tkanki mięśniowej, które tworzą się w ścianie macicy 9. Stan zapalny jajowodów: wywołany chorobą przenoszoną drogą płciową 10. Nieprawidłową budowę narządu rodnego

Do pozostałych przyczyn można zaliczyć:

1. mechaniczne uszkodzenie jąder

2. powikłania chorób zapalnych toczących się w obrębie narządów płciowych męskich

3. niedrożne lub brak nasieniowodów

4. dużą liczbę nieprawidłowo ukształtowanych plemników

5. małą liczbę plemników i/lub słabą produkcję plemników

6. przeciwciała przeciwko plemnikom

7. fragmentacja DNA plemników

8. nieprawidłowości w produkcji nasienia

9. choroby genetyczne, takie jak mukowiscydoza lub mutacje chromosomowe

10. zaburzenia podwzgórza lub przysadki mózgowej.

W wielu przypadkach przyczyny niepłodności nie udaje się ustalić ze względu na ograniczony dostęp niektórych badań. Należą do nich np. zaburzenia immunologiczne, nieprawidłowości genetyczne, zaburzenia funkcjonowania komórek jajowych i/lub plemników, nieprawidłowości zarodków lub niewyjaśnione problemy w mechanizmach związanych z zagnieżdżaniem się zapłodnionej komórki jajowej w jamie macicy.

Co zrobić gdy starania o dziecko są bezowocne?

Należy zgłosić się do lekarza w celu rozpoczęcia diagnostyki. Kobiety poniżej 35. roku życia powinny ją podjąć po roku regularnego współżycia, panie powyżej 35. roku życia po 6 miesiącach, natomiast kobiety powyżej 40 lat – jak najszybciej. Należy badać równolegle obydwoje partnerów. Kompleksową diagnostyką zajmują się poradnie leczenia niepłodności, niektóre badania można wykonać u lekarza rodzinnego lub swojego ginekologa. Warto udać się także dodatkowo na konsultację psychologiczną lub podjąć psychoterapię, ponieważ problemy natury psychicznej mogą skutecznie utrudniać zajście w ciążę. Już na samym początku drogi zarówno diagnostycznej, jak i terapeutycznej należy zadbać o zmianę stylu życia, czyli rzucić palenie (jeśli ktoś pali), ograniczyć lub zrezygnować z alkoholu, regularnie ćwiczyć, wysypiać się. Powinno się stosować także prawidłowo zbilansowaną dietę. Czyli jaką?

W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie niepłodności?

Analiza nasienia

Do diagnostyki zarówno kobieta, jak i mężczyzna powinni podejść kompleksowo. Najważniejszym testem niepłodności męskiej jest analiza nasienia. To badanie dokładnie mierzy liczbę plemników, ich ruchliwość (zdolność do poruszania się), ich morfologię (rozmiar i kształt) oraz objętość i konsystencję próbki. Należy je przeprowadzić w czasie od 2 do 7 dni abstynencji seksualnej. Nieprawidłowy wynik badania należy powtórzyć po ok. miesiącu. Istotne jest, by być zdrowym w trakcie oddawania próbki nasienia do laboratorium.  

Badanie na drożność jajowodów

W tym samym czasie należy rozpocząć diagnostykę niepłodności u partnerki. U kobiet, które mają regularne miesiączki (czyli co 21–35 dni, z podobnym odstępem) i kobiet, u których potwierdzono brak zaburzeń owulacji najważniejsze jest zbadanie drożności jajowodów. Jest to obrazowa ocena jajowodów po podaniu kontrastu. Bardzo ważne jest, by udać się na to badanie w pierwszej połowie cyklu. Polega ono na podaniu kontrastu do jamy macicy i wykonaniu zdjęcia rentgenowskiego miednicy, które uwidacznia rozchodzenie się substancji z jamy macicy przez jajowody do jamy brzusznej.  

Badania hormonalne

Natomiast osoby z nieregularnymi miesiączkami w pierwszej kolejności powinny wykonać badania hormonalne: stężenie hormonów folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), estradiolu, progesteronu, prolaktyny, testosteronu tyreotropowego (TSH, FT3, FT4), a także hormonu anty-Műllerowskim (AMH) pozwalającego oszacować liczbę komórek jajowych, które są w jajnikach.

Badanie USG

W takich przypadkach warto wykonywać badania ultrasonograficzne (USG) monitorujące obecność owulacji, zaplanowanych przez lekarza w kilkudniowych odstępach. Po ustaleniu dnia przypuszczalnej owulacji wykonuje się również (ok. 7 dni po wykonaniu USG) oznaczenie stężenia progesteronu we krwi.        

Warto także zaopatrzyć się w domowy test owulacyjny, który można nabyć w większości dobrych aptek.

Prosty i błyskawiczny

Samo przeprowadzenie testu owulacyjnego LH test jest proste i błyskawiczne. Należy jedynie pobrać próbkę moczu do suchego i czystego pojemnika, a następnie zanurzyć w nim pasek testowy. Wynik widać po 5 minutach. Na odczytanie jest jednak niewiele czasu. Najlepiej jest to zrobić w ciągu jednej minuty, ponieważ później test jest niewiarygodny.

Zabiegi diagnostyczne

W przypadku podejrzenia wad anatomicznych macicy lub endometriozy należy przeprowadzić zabiegi diagnostyczne tj. histeroskopia (badanie następuje przez  pochwę oraz kanał szyjki macicy) oraz laparoskopię.  

Laparoskopia 

pozwala sprawdzić drożność jajowodów, a także stan macicy i jajników. Może również leczyć takie problemy jak:

1. endometrioza

2. mikrochirurgia jajowodów

3. usunięcie mięśniaków

4. korekcja nieprawidłowości macicy

Laparoskop wprowadza się przez małe nacięcie w brzuchu. Kamera video jest przymocowana do endoskopu, by specjalista mógł monitorować sytuację. Badanie wykonywane jest w znieczuleniu ogólnym i trwa ok. 1-2 godziny. Po zabiegu mogą wystąpić objawy takie jak ból mięśni, łagodne nudności, skurcze, zmęczenie, ból lub dyskomfort w miejscu nacięć, niewielka ilość wydzieliny lub krwawienia z pochwy lub obrzęk brzucha. Zwykle utrzymują się przez kilka dni.

Metody leczenia niepłodności

Leczenie dobiera się na podstawie przyczyny, która ją wywołała, a terapię rozpoczyna się od najtańszych i najmniej inwazyjnych metod. W większości przypadków pożądane rezultaty przynosi podstawowe postępowanie, czyli monitorowanie owulacji i wyznaczanie dni odpowiednich do współżycia, dających wysokie szanse na zapłodnienie.

Często przepisywane są także leki wywołujące rozwój komórki jajowej i owulację. Pomagają one stymulować jajniki do rozwoju dojrzałych pęcherzyków do owulacji. Lekarz może przepisać pigułki przyjmowane doustnie lub zastrzyki. Efekty przynosi też zastosowanie niewielkich zabiegów chirurgicznych korygujących zaburzenia anatomiczne uniemożliwiające zajście w ciążę.

W około 20% przypadków, które nie reagują na leczenie konieczne jest zastosowanie technik wspomaganego rozrodu – inseminacji lub in vitro (IVF).

Leczenie niepłodności - inseminacja

Inseminacja domaciczna (IUI) to proces, w którym plemniki są odpowiednio przygotowywane do umieszczenia w jamie macicy, omijając szyjkę macicy i zwiększając koncentrację ruchliwych plemników bliżej pęcherzyka owulacyjnego. W tym celu spermę przemywa się roztworem bezpiecznym dla plemników i komórki jajowej. Następnie specjalista je odwirowuje, by oddzielić żywe, ruchliwe plemniki od tych nieruchliwych i innych komórek. Później umieszcza je w bardzo małej ilości roztworu, a na koniec bezboleśnie wstrzykuje do jamy macicy za pomocą cienkiego, miękkiego i elastycznego cewnika.   A jak najszybciej dowiedzieć się czy zabieg się udał? Kiedy spóźnia się okres warto zrobić przed wizytą u lekarza test ciążowy.

Leczenie niepłodności - zapłodnienie In vitro

To procedura, która pomaga przezwyciężyć wiele problemów związanych z płodnością. Do zapłodnienia dochodzi poza organizmem, w specjalistycznym laboratorium. Zarodek może rosnąć w chronionym środowisku nawet przez kilka dni, zanim zostanie przeniesione do macicy, zwiększając szansę zajścia w ciążę.